Projelerde Geriye Dönük Önyargı

Geriye dönük önyargı (hindsight bias), bir olayın sonucunu öğrendikten sonra, bu sonucun önceden tahmin edilebilir olduğunu düşünme eğilimidir. Bu bilişsel önyargı, olayların sonucunu bildikten sonra “bunu zaten biliyordum” ya da “bu sonucun olacağı belliydi” gibi düşüncelerle olayın sonucunu geçmişte tahmin ettiğimizi yanlış bir şekilde hatırlamamıza yol açar. Bu durum, karar alma ve öğrenme süreçlerinde önemli bir yanılgıya neden olabilir, çünkü geçmişte alınan kararların ya da yapılan tahminlerin ne kadar zorlayıcı veya belirsiz olduğunu göz ardı etmemize sebep olur.

Geriye Dönük Önyargının Özellikleri

Sonucu Bilmenin Etkisi: Geriye dönük önyargı, bir olayın sonucunu öğrendikten sonra, bu sonucu önceden tahmin etmenin çok daha kolay olduğu yanılgısına dayanır. Bu, geçmişte olayın nasıl belirsiz olduğunu unutmamıza neden olur.
Öngörü Yanılgısı: Kişiler, olay sonucunu öğrendikten sonra, bu sonucu daha önce de öngördüklerini iddia edebilirler. Ancak bu, gerçekte kişinin o anki bilgisini abartmasına yol açan bir yanılsamadır.
Kararların Yeniden Değerlendirilmesi: Geriye dönük önyargı, insanların geçmişte verdikleri kararları, geleceği gerçekten ne kadar öngörebildiklerini yanlış değerlendirerek sorgulamalarına neden olabilir.

Geriye Dönük Önyargının Yaygın Görüldüğü Alanlar

İş ve Yatırım Kararları

İş dünyasında, liderler ve yöneticiler, önemli kararlar alırken, sonuçlar netleştikten sonra bu kararların sonuçlarını çok daha öngörülebilir olarak değerlendirebilirler.

Örnek: Bir hisse senedinin değeri büyük ölçüde yükseldiğinde, yatırımcılar bu sonucun zaten beklenebilir olduğunu ve yükselişi tahmin edebildiklerini iddia edebilirler. Ancak bu olayın gerçekleşmeden önce ne kadar belirsiz olduğunu unuturlar.

Siyasi Olaylar

Siyasi sonuçlar ve olaylar üzerine yapılan analizlerde geriye dönük önyargı sıkça görülür. Bir politik skandal ya da seçim sonucu öğrenildikten sonra, insanlar bu sonucu önceden tahmin ettiklerini ya da olayların bu şekilde gelişeceğini “zaten bildiklerini” düşünürler.

Örnek: Bir seçim sonucunu öğrendikten sonra, insanlar, sonucun zaten tahmin edilebilir olduğunu iddia edebilirler. Ancak seçim süreci esnasında ne kadar belirsizlik ve değişken olduğunu göz ardı edebilirler.

Spor Müsabakaları

Spor olaylarında da geriye dönük önyargı yaygındır. Bir maçın sonucu öğrendikten sonra, insanlar bu sonucu tahmin edebildiklerini düşünebilirler, oysa oyun sırasında olaylar çok daha belirsizdir.

Örnek: Bir futbol maçı sonucunda, favori takım kazandığında, birçok kişi “Zaten bu sonucu biliyordum” diye düşünebilir. Ancak maç başlamadan önce böyle bir tahmin yapmak o kadar net olmayabilir.

Tıp ve Sağlık Kararları

Tıbbi teşhislerde ve tedavi sonuçlarında da geriye dönük önyargı görülebilir. Bir hastalık teşhisi konduktan ya da tedavi sonuçlandıktan sonra, bu sonuçların daha öngörülebilir olduğunu düşünmek, gerçekte sürecin belirsizliğini göz ardı etmemize neden olabilir.

Örnek: Bir hastalık teşhis edildikten sonra, insanlar bu belirtileri daha önce fark edebildiklerini ve teşhisin zaten beklenebilir olduğunu düşünebilir. Ancak bu, gerçekte olayın nasıl gelişeceğini bilmenin zor olduğu gerçeğini gölgeleyebilir.

Geriye Dönük Önyargının Sonuçları

Öğrenme Fırsatlarının Kaçırılması

Geriye dönük önyargı, insanların geçmişteki hatalardan ders almasını zorlaştırır. Olaylar sonrasında, “zaten biliyordum” düşüncesi, insanların hatalarından öğrenme ve daha doğru tahminlerde bulunma becerisini engelleyebilir.

Örnek: Bir lider, başarısız bir projeden sonra, bu başarısızlığın zaten öngörülebilir olduğunu düşünerek, projenin nasıl daha iyi yönetilebileceği üzerine derinlemesine bir değerlendirme yapmayabilir.

Yanıltıcı Öz Güven

Geriye dönük önyargı, bireylerin olayları tahmin edebilme becerilerini abartmalarına yol açar ve bu da gelecekteki kararlarında aşırı güven duymalarına neden olabilir.

Örnek: Bir yatırımcı, geçmişteki bir yatırımın sonucunu doğru tahmin ettiğini düşündüğünde, gelecekteki yatırımlarında daha riskli kararlar alabilir. Ancak bu, gerçekte öngörüsünün o kadar sağlam olmadığını gözden kaçırmasına neden olabilir.

Adil Olmayan Eleştiriler

Geriye dönük önyargı, bireylerin olaylar sonuçlandıktan sonra başkalarını haksız yere eleştirmesine yol açabilir. Olayın nasıl sonuçlanacağını bilmek, karar vericilerin zorluklarını göz ardı ederek yanlış değerlendirmeler yapılmasına neden olabilir.

Örnek: Bir lider, ekibinin hatalı bir karar verdiğini düşündüğünde, bu hatanın kolayca önlenebileceğini iddia edebilir. Ancak ekip karar alırken karşılaştığı belirsizlikleri göz ardı eder.

Geriye Dönük Önyargıyı Azaltma Yolları

Olayları Belirsizlik Bağlamında Değerlendirme

Geriye dönük önyargıyı azaltmak için, bir olayın sonucunu değerlendirirken, olayın belirsizlik ve zorluklarını hatırlamak önemlidir. Olaylar öncesinde karar vericilerin karşı karşıya olduğu belirsizlikleri ve sınırlamaları dikkate almak, daha objektif bir değerlendirme sağlar.

Örnek: Bir proje başarısız olduğunda, liderlerin projeye başlarken ne tür belirsizliklerle karşı karşıya kaldıklarını değerlendirmek, geriye dönük önyargının etkisini azaltabilir.

Olayları Yazılı Olarak Kayıt Altına Almak

Karar verme süreçlerini ve olayları yazılı olarak kayıt altına almak, geriye dönük önyargıyı önlemenin etkili bir yolu olabilir. Olaylar gerçekleşmeden önceki tahminler ve değerlendirmeler yazılı olarak tutulduğunda, sonrasında yapılan değerlendirmeler daha nesnel hale gelir.

Örnek: Bir yatırımcı, yatırım yapmadan önce tahminlerini ve risk analizlerini yazılı olarak kaydederek, sonrasında bu tahminleri gerçekte ne kadar doğru değerlendirdiğini objektif olarak görebilir.

Başkalarından Geri Bildirim Almak

Olaylar sonucunda bireylerin kararlarını geriye dönük olarak değerlendirmelerini sağlamak için dışarıdan geri bildirim almak faydalıdır. Farklı bakış açıları, geriye dönük önyargının etkisini azaltabilir.

Örnek: Bir lider, önemli bir proje sonrasında, ekip üyelerinden geri bildirim alarak, olayın nasıl geliştiğine dair farklı bakış açıları değerlendirebilir.

Belirsizliğin Önemini Vurgulamak

Karar alma süreçlerinde belirsizliğin önemini vurgulamak, insanların geriye dönük olarak sonucu tahmin ettiklerini düşünmelerini zorlaştırabilir. Olaylar gelişmeden önceki belirsizlikler, kararın zorlayıcı yanlarını anlamaya yardımcı olur.

Geriye dönük önyargı, bir olayın sonucunu öğrendikten sonra, bu sonucun önceden tahmin edilebilir olduğunu düşünme yanılgısıdır. Bu bilişsel önyargı, insanların geçmişteki belirsizlikleri ve kararların zorluklarını hafife almalarına ve olaylar sonrası “zaten biliyordum” düşüncesi geliştirmelerine yol açar. Geriye dönük önyargı, hem iş dünyasında hem kişisel yaşamda öğrenme fırsatlarını kaçırmaya, yanlış yargılara ve hatalı özgüven artışına neden olabilir. Bu önyargıyı azaltmak için, olayları belirsizlik bağlamında değerlendirmek, yazılı kayıtlar tutmak ve başkalarından geri bildirim almak önemlidir.

Türkçe eğitimler